Πολλές από τις μεγατάσεις που παρουσιάζονται προέρχονται από τον κόμβο μεγατάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής1 ή από άλλες πηγές εγνωσμένου κύρους σε διαδικασίες Ανίχνευσης Ορίζοντα (Horizon Scanning). Επιπρόσθετα, στο παράρτημα παρουσιάζεται η απλή μέθοδος του Τροχού του Μέλλοντος, η οποία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τους δημόσιους φορείς ως ένα πρώτο βήμα κατανόησης της διασύνδεσης των επερχόμενων αλλαγών και προκλήσεων (Glen, 2009).
Δύο από τις μεγατάσεις αναφέρονται ταυτόχρονα από πολλούς αναλυτές ως δυνάμεις αλλαγής και αφορούν στην παγκοσμιοποίηση και στην εξέλιξη της τεχνολογίας. Μαζί διαμορφώνουν τις οικονομίες, τις κοινωνίες και τον τρόπο ζωής μας. Τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, η επιβράδυνση της ανάπτυξης, οι αυξανόμενες ανισότητες και το επιβαρυμένο κοινωνικό συμβόλαιο δημιουργούν αναταραχές και αστάθεια. Ωστόσο, ίσως βρισκόμαστε στην πιο κατάλληλη στιγμή για την κινητοποίηση όλων των νέων μέσων που διαθέτει η ανθρωπότητα. Η υποστήριξη της ενδυνάμωσης και απελευθέρωσης των ανθρώπινων ικανοτήτων θα μπορούσε να συμβάλλει ώστε να αντιμετωπιστούν επερχόμενες προκλήσεις και να διαμορφωθεί ένα νέο κοινωνικοοικονομικό σύστημα που παρέχει ευκαιρίες και εμπιστοσύνη σε όλους. Τα σημαντικά θέματα (themes) που προέκυψαν από την ανάλυση των μεγατάσεων μπορούν να συνοψιστούν στα πέντε παρακάτω σημεία:
ΤΟ1
Παρατηρήθηκε η ύπαρξη μερικών, προκλήσεων όπως η κλιματική αλλαγή παγκόσμιων, οι πιθανές χρηματοοικονομικές κρίσεις, οι πανδημίες και οι επιπτώσεις των εκθετικών τεχνολογικών εξελίξεων. Αυτές οι προκλήσεις (π.χ. Covid19) – που συχνά δεν εξαρτώνται άμεσα από τον ανθρώπινο παράγοντα – θα προκαλέσουν εκτεταμένες πιέσεις και σημαντικές επιπτώσεις σε κράτη και κοινωνίες. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της περιβαλλοντικής υποβάθμισης είναι πιθανό να επηρεάσουν τη διαθεσιμότητα τροφίμων και νερού για τις φτωχές χώρες, να εντείνουν τη μετανάστευση, να προκαλέσουν νέες προκλήσεις για την υγεία και να συμβάλλουν στην απώλεια της βιοποικιλότητας. Οι νέες τεχνολογίες θα εμφανίζονται και θα διαχέονται ταχύτερα, διαταράσσοντας την οικονομία, την αγορά εργασίας, την ίδια την κοινωνία και τη θέση του πολίτη σε αυτήν.
Τ02
Η δυσκολία αντιμετώπισης των παραπάνω κοινών προκλήσεων εντείνεται εν μέρει με την αύξηση του φαινομένου του κατακερματισμού των κοινωνιών, των κρατών αλλά και του διεθνούς συστήματος. Παραδόξως, παρά το γεγονός ότι ο κόσμος είναι διασυνδεδεμένος περισσότερο από ποτέ μέσω της παγκοσμιοποίησης, αυτή η διασυνδεσιμότητα πιθανό να έχει συντελέσει στον κατακερματισμό και στη ριζοσπαστικοποίηση ανθρώπων και κοινοτήτων. Το υπερσυνδεδεμένο πληροφοριακό περιβάλλον, η εντονότερη αστικοποίηση και η αλληλεξάρτηση των οικονομιών σημαίνουν ότι οι περισσότερες πτυχές της καθημερινής ζωής των πολιτών ανεξαρτήτως γεωγραφικού μήκους και πλάτους είναι αλληλένδετες.
Το «Διαδίκτυο των πραγμάτων» περιλάμβανε 23.14 δισεκατομμύρια συσκευές το 2018 και αναμένεται να φτάσει τα 75.44 δισεκατομμύρια έως το 2025 και πιθανώς πολλά τρισεκατομμύρια έως το 2040, ενώ όλα αυτά θα παρακολουθούνται σε πραγματικό χρόνο. Με τη σειρά της, αυτή η συνδεσιμότητα θα βοηθήσει, στη δημιουργία νέων ικανοτήτων και διευκολύνσεων καθώς επίσης και στην αύξηση του βιοτικού επιπέδου. Ωστόσο, θα δημιουργήσει εντάσεις σε όλα τα επίπεδα από κοινωνίες που χωρίζονται, καθώς διαφέρουν σε βασικές αξίες και στόχους, έως καθεστώτα που χρησιμοποιούν την ψηφιακή καταστολή για τον έλεγχο των πολιτών τους. Καθώς αυτές οι υπερσυνδέσεις θα εμβαθύνουν και θα εξαπλώνονται, είναι πιθανό παράλληλα να αυξάνεται και ο κατακερματισμός σε κοινωνικές, πολιτιστικές ή πολιτικές προτιμήσεις.
Επιπλέον, οι άνθρωποι ενδεχομένως να βρεθούν κοντά και να μοιράζονται πληροφορίες με άλλους που έχουν παρόμοιες απόψεις, ενισχύοντας επιμέρους πεποιθήσεις και την αίσθηση κατοχής της αλήθειας. Εν τω μεταξύ, η παγκοσμιοποίηση είναι πιθανό να συνεχίσει να επικρατεί αλλά και να μετατραπεί, καθώς τα οικονομικά δίκτυα παραγωγής μετατοπίζονται και διαφοροποιούνται. Συνολικά, αυτές οι δυνάμεις απεικονίζουν έναν κόσμο που συνδέεται άρρηκτα, αλλά παράλληλα είναι κατακερματισμένος.
Τ03
Η κλίμακα των κοινών προκλήσεων και οι αναδυόμενες επιπτώσεις του κατακερματισμού, υπερβαίνουν την ικανότητα ανταπόκρισης των υπαρχόντων συστημάτων και δομών, προκαλώντας ανισορροπία. Υπάρχει μια αυξανόμενη αναντιστοιχία σε όλα τα επίπεδα μεταξύ προκλήσεων και αναγκών με τα συστήματα και τους οργανισμούς που έχουν στόχο την αντιμετώπισή τους. Το διεθνές σύστημα – συμπεριλαμβανομένων των οργανισμών, των συμμαχιών, και των κανόνων – δεν έχει τις προδιαγραφές να αντιμετωπίσει τις επιδεινούμενες παγκόσμιες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι πληθυσμοί.
Η πανδημία COVID-19 αποτέλεσε ένα σημαντικό παράδειγμα των αδυναμιών συντονισμού σε διεθνές επίπεδο στις κρίσεις υγείας και της αναντιστοιχίας μεταξύ των υφιστάμενων μηχανισμών αντιμετώπισης πανδημιών, των επιπέδων χρηματοδότησης και των μελλοντικών προκλήσεων για την υγεία. Εντός των κρατών και των κοινωνιών, υπάρχει πιθανότητα να δημιουργηθεί και να παγιωθεί ένα μονίμως αυξανόμενο χάσμα μεταξύ του τι απαιτούν οι πολίτες και του τι μπορούν να προσφέρουν οι κυβερνήσεις και ο ιδιωτικός τομέας. Σε όλον τον κόσμο χωρίς εξαίρεση, οι άνθρωποι βγαίνουν όλο και περισσότερο στους δρόμους για να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους όσον αφορά την ικανότητα των κυβερνήσεων να ανταποκριθούν σε ένα ευρύ φάσμα αναγκών και προσδοκιών. Ως αποτέλεσμα αυτών των ανισορροπιών, τα υπάρχοντα συστήματα – από θεσμούς και κανόνες έως τύπους διακυβέρνησης – φαίνεται να έχουν φτάσει τα όρια των ικανοτήτων τους, ενώ παρατηρείται, επίσης, αδυναμία των υπευθύνων σε κάθε επίπεδο να συμφωνήσουν σε νέα μοντέλα.
Τ04
Μια βασική συνέπεια της μεγάλης ανισορροπίας είναι η δημιουργία μεγαλύτερης αντιπαράθεσης εντός των κοινοτήτων, των κρατών και της διεθνούς κοινότητας, συμπεριλαμβανομένων των αυξανόμενων εντάσεων και ανταγωνισμών. Οι σχέσεις μεταξύ κοινωνιών και κυβερνήσεων θα βρίσκονται υπό συνεχή πίεση, καθώς τα κράτη θα αγωνίζονται να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες απαιτήσεις των πολιτών. Ως αποτέλεσμα, η πολιτική εντός των κρατών είναι πιθανό να είναι πιο ασταθής και αμφισβητούμενη. Καμία χώρα, ιδεολογία ή σύστημα διακυβέρνησης δε φαίνεται να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των πολιτών. Σε διεθνές επίπεδο, το γεωπολιτικό περιβάλλον θα είναι πιο ανταγωνιστικό κυρίως εξαιτίας της πρόκλησης της Κίνας έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών και των συμμάχων τους. Οι μεγάλες δυνάμεις έχουν επιδοθεί σε έναν αγώνα ταχύτητας, να θέσουν τους κανόνες της νέας κατεύθυνσης. Αυτός ο ανταγωνισμός διεξάγεται σε όλους τους τομείς και τις θεματικές, από τις επικοινωνίες, τη ροή πληροφόρησης και τα μέσα ενημέρωσης έως το εμπόριο και τις τεχνολογικές καινοτομίες.
Τ05
Τέλος, η ανάγκη αποτελώντας πλεονέκτημα για όλους. Η κλιματική προσαρμογής θα είναι επιτακτική, αλλαγή, για παράδειγμα, θα αναγκάσει σχεδόν όλα τα κράτη και τις κοινωνίες να προσαρμοστούν σε έναν θερμότερο πλανήτη. Ορισμένα μέτρα είναι φθηνά και απλά, όπως η αποκατάσταση κάποιων δασών ή η αποθήκευση βρόχινου νερού. Άλλα είναι περίπλοκα, όπως η κατασκευή τεράστιων θαλάσσιων τειχών ή η μετεγκατάσταση μεγάλων πληθυσμών.
Οι δημογραφικές αλλαγές θα απαιτήσουν επίσης ευρεία προσαρμογή. Χώρες με υψηλά ποσοστά ηλικιωμένων πληθυσμών, όπως η Κίνα, η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα, καθώς και η Ευρώπη, θα αντιμετωπίσουν περιορισμούς στην οικονομική ανάπτυξη, εάν δεν εφαρμόσουν προσαρμοστικές στρατηγικές, όπως η αύξηση της χρήσης αυτοματισμών και η υιοθέτηση μιας ευνοϊκής μεταναστευτικής πολιτικής. Η τεχνολογία μπορεί να είναι ο βασικός δρόμος για την απόκτηση πλεονεκτημάτων μέσω της προσαρμογής. Για παράδειγμα, οι χώρες που είναι σε θέση να αξιοποιήσουν την αύξηση της παραγωγικότητας που μπορεί να προκύψει από την τεχνητή νοημοσύνη (AI) θα έχουν ‘αδράξει’ τις οικονομικές ευκαιρίες, οι οποίες θα μπορούσαν να επιτρέψουν στις κυβερνήσεις να παρέχουν περισσότερες υπηρεσίες, να μειώσουν το εθνικό χρέος, να χρηματοδοτήσουν μέρος του κόστους ενός γηράσκοντος πληθυσμού, ακόμη και να βοηθήσουν ορισμένες αναδυόμενες χώρες να αποφύγουν «την παγίδα του μεσαίου εισοδήματος» (απώλεια στρατηγικών πλεονεκτημάτων). Τα οφέλη από την τεχνολογία θα κατανεμηθούν άνισα εντός και μεταξύ των κρατών και, ευρύτερα, η προσαρμογή είναι πιθανό να αποκαλύψει και να επιδεινώσει νέες ανισότητες. Τα πιο αποτελεσματικά κράτη είναι πιθανότατα εκείνα που μπορούν να οικοδομήσουν κοινωνική συναίνεση και εμπιστοσύνη στη συλλογική δράση για την προσαρμογή και παράλληλα να αξιοποιήσουν τη σχετική τεχνογνωσία, τις δυνατότητες και τις σχέσεις μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.
Παγκόσμιες Μεγατάσεις
Μεγατάσεις ορίζονται εκείνες οι μακροπρόθεσμες κινητήριες δυνάμεις αλλαγής που είναι εύκολο να εντοπιστούν σήμερα και συνήθως έχουν παγκόσμιο αντίκτυπο. Οι μεγατάσεις μας βοηθούν να εντοπίσουμε πιθανά ή / και επιθυμητά μέλλοντα, με έναν συστηματικό τρόπο προσέγγισης (Megatrends are defined as long-term driving forces that are observable now and will most likely have a global impact. They can help you identify probable and preferable futures. Use them to reflect on the future in a systemic way!). Ο όρος Μεγατάση (Megatrend) αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον John Naisbitt, στο βιβλίο του «Megatrends» (1982), όπου ως Μεγατάση ορίζεται μια μακροπρόθεσμη διαδικασία μετασχηματισμού με παγκόσμια εμβέλεια, ευρύ πεδίο και σημαντική επίδραση.
Οι τρεις διαστάσεις των μεγατάσεων
Χρόνος
Οι Μεγατάσεις μπορούν να είναι ευδιάκριτες για δεκαετίες και να έχουν μεγάλες πιθανότητες πραγματοποίησης για χρονικό ορίζοντα στο μέλλον τουλάχιστον 15 χρόνων.
Σφαίρα επιρροής
Οι Μεγατάσεις επηρεάζουν όλες τις περιοχές και τις ενδιαφερόμενες ομάδες ατόμων, συμπεριλαμβανομέ-νων των κυβερνήσεων, των πολιτών και των επιχειρήσεων.
Επίπτωση
Οι Μεγατάσεις διαμορφώνουν καθοριστικά τις πολιτικές, την κοινωνία και την οικονομία.
Η δευτερογενής έρευνα που διενεργήθηκε αποκάλυψε αρχικά περίπου είκοσι μεγατάσεις και τάσεις που συχνά αναφέρονται σε δημοσιευμένες ακαδημαϊκές εργασίες, βιβλία προοπτικής διερεύνησής, έγκριτες στρατηγικές μελέτες, στα μέσα ενημέρωσης, και κυρίως στο The Megatrends Hub της JRC. Από αυτές τις τάσεις επελέγησαν επτά που έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια οικονομία, κοινωνία και στις πολιτικές.
Διαβάστε όλη την Μελέτη
