Ομιλία του Ειδικού Γραμματέα στο Διεθνές Συνέδριο της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, με θέμα "Τεχνητή Νοημοσύνη υπό το θεολογικό πρίσμα"

Ζούμε μία συγκλονιστική περίοδο της ανθρωπότητας. Μια περίοδο που κάποιοι την ονομάζουν «ανθρωπόκαινο» κάποιοι αλλοι παίρνουν αφορμή από τη φράση του υπαρξιστή φιλοσοφου Γιάσπερς και την αποκαλούν αξονική εποχή.

Τεχνολογικά μιλώντας ως ιστορικός θα λέγαμε ότι είμαστε στο μεταίχμιο της 4^ης και της 5^ης βιομηχανικής επανάστασης που ακόμα δεν έχει πλήρως αναπτυχθεί, αλλά ξεκίνησε.

Η 4^η προς 5^η Βιομηχανική Επανάσταση δεν θα αλλάξει μόνο ό,τι κάνουμε, αλλά και αυτό που είμαστε. Θα επηρεάσει την ταυτότητά μας και όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν: το αίσθημα της ιδιωτικότητας, τις αντιλήψεις μας για την ιδιοκτησία, τις καταναλωτικές μας συνήθειες, τον χρόνο που αφιερώνουμε σε εργασία και ψυχαγωγία, και τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσουμε την ζωή μας, καλλιεργούμε τις ικανότητές μας, συναντούμε άλλους ανθρώπους, και χτίζουμε τις σχέσεις μας.

Ιστορικά μιλώντας, Η τεράστια ισχύς της μεταμορφωτικής δύναμης της τεχνολογίας έγινε πολύ γρήγορα αντιληπτή, κι έτσι ο άνθρωπος άρχισε να βασίζεται ολοένα και περισσότερο στις μηχανές του, προκειμένου αυτές να του παρέχουν λύσεις για τα πάντα. Όμως, η τεχνολογία κατείχε μια ακόμη πιο γοητευτική ιδιότητα. Η τεχνολογική πρόοδος τροφοδοτούσε εκ νέου τις επιστημονικές ανακαλύψεις −π.χ. μέσα από πιο προηγμένα όργανα, μηχανισμούς και εργαλεία− βελτιώνοντας και αναπτύσσοντας η ίδια τον εαυτό της. Αυτή η αναγεννητική δύναμη της τεχνολογίας ενθουσίασε τόσο τον άνθρωπο, που από διαχειριστής και μαέστρος της άρχισε να αισθάνεται σαν ένας μικρός μάγος και να πιστεύει πως αυτή τη φορά το δημιούργημά του θα μπορούσε να του δώσει τη δυνατότητα να γίνει υπεράνθρωπος/μετάνθρωπος.

Έτσι, θέτει την τεχνολογία στο κέντρο της ζωής και του κόσμου του, προσδίδοντάς της έναν χαρακτήρα θρησκείας. Η θεοποίηση της τεχνολογίας αφενός σημαίνει ότι ο σημερινός άνθρωπος επαφίεται σε αυτήν ώστε να λύσει οποιοδήποτε πρόβλημα, ακόμη και πέραν των πρακτικών, όπως η αναζήτηση της ευτυχίας ή της αθανασίας, και αφετέρου ότι, θεοποιώντας το δημιούργημά του, μπορεί να εγκαταλείψει οποιαδήποτε θρησκεία και να αυτονομηθεί από οποιονδήποτε θεό.

Και το ερώτημα εδώ είναι «στοχαζόμαστε πάνω στην εξέλιξη μας ή εξελισσόμαστε αστόχαστα;»

Και σε αυτό το σημείο, φτάνουμε στο κομβικό ιστορικά, εξελικτικά, ανθρωπολογικά, θεολογικά, ψυχολογικά σημείο περί της σχέσης ανθρώπου και  τεχνολογίας με την έλευση σε εκθετικό βαθμό εξέλιξης πλέον, της ΑΙ. Η ΑΙ αλλάζει το παράδειγμα ως προς τη σχέση ανθρώπου και μηχανής. Συνηθίζω να λέω ότι σήμερα και για τα αρκετά επόμενα χρόνια, δεν θα έχουμε ΑΙ…αλλά ΙΑ, δηλαδή όχι έξυπνη τεχνολογία, αλλά «εξυπνη υποβοήθεια». Πολλοί διαφωνούν μαζί μου μιλώντας για ΑGI, για AAI, κλπ. Δεν διαφωνώ ούτε συμφωνώ. Προετοιμάζομαι και κυρίως θωρακίζομαι πνευματικά για κάθε εξέλιξη από δω και πέρα.

Η ΑΙ πέρασε από εξελικτικές λεωφόρους με μεγάλη ταχύτητα κατά διαστήματα και από δύσβατα στενά μονοπάτια σε άλλες εποχές. Σήμερα όμως, η ΑΙ βρίσκεται στον πυρήνα των εξελίξεων που θα υπερκαθορίσουν τη ζωή μας και τον άνθρωπο. Ποίον άνθρωπο όμως; Θα επιμένω να μιλώ για τον θεοειδή άνθρωπο. Για τον άνθρωπο που με ηθικό δηλαδή δυναμισμό και διαρκή ελεύθερη κίνηση , σκοπό έχει την μεταμόρφωση του, με τη δύναμη της παρουσίας του Θεού Λόγου ή της χάριτος του Αγίου Πνεύματος σ’ αυτόν. Γι’ αυτό τον άνθρωπο εγώ μιλώ και αυτός ο άνθρωπος εμένα με ενδιαφέρει πνευματικά. Είναι άδικο να υποβαθμίζεται ο άνθρωπος σε άθυρμα στα χέρια της Τεχνολογίας! Για αυτόν τον άνθρωπο άραγε έγινε η Ενσάρκωση; Δεν έγινε όπως λέει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος «δια το αγιασθήναι τω ανθρωπίνω του Θεού τον Ανθρωπο;» Και για αυτό θεωρώ ότι στο σημείο αυτό τέμνεται η τεχνολογική εξέλιξη με την ανάγκη ανανοηματοδότησης του ορθόδοξου πατερικού Λόγου ή μάλλον η εκ νέου επαφή μας με το Λόγο των Πατέρων.

Επιμένω με κίνδυνο να θεωρηθώ εμμονικός και να προκαλέσω λέγοντας ότι η τεχνολογία είναι ουδέτερη. Ο Τιμ Κουκ, ο πρόεδρος της Apple υποστηρίζει ότι technology can do great things, but it doesn’t want to do anything. Εμείς ορίζουμε το πλαίσιο. Δεν υπάρχει ιστορικά ντετερμινιστική τεχνολογία. Ίδιες τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αμφίσημους σκοπούς.

Σήμερα η Τεχνολογία παραμερίζοντας τον Θεό στη συνείδηση του ανθρώπου γίνεται πρακτικά ένα σύγχρονο, άψυχο τοτέμ που εκείνος προσκυνά καθημερινά αναμένοντας ανταπόκριση στα αιτήματά του. Αφοσιωμένος στη λατρεία της απομακρύνεται από τη σχέση με μια ανώτερη, θεϊκή δύναμη που, όπως πιστεύει, δεν του είναι πλέον χρήσιμη ή απαραίτητη. Σταδιακά παύει να λειτουργεί ως πνευματικό ον, με ορατό τον κίνδυνο να περιέλθει σε μια κατάσταση πνευματικού μηδενισμό. Ναι αυτό συνιστά κίνδυνο.

Αλλά στον κίνδυνο αυτό θέτουμε ως απάντηση τον ίδιο τον άνθρωπο που με πνευματικότητα θα οδηγήσει τις εξελίξεις.

Ωστόσο, στα μέσα του 20^ού αιώνα η ανθρωπότητα υπέστη μια απότομη προσγείωση, όταν για πρώτη φορά σύσσωμη συνειδητοποίησε την τεράστια δύναμη που είχε ο άνθρωπος στα χέρια του. Η ρίψη της πυρηνικής βόμβας το 1945 μουδιάζει ολόκληρο τον πλανήτη, που συνειδητοποιεί πως όλα μπορούν να καταστραφούν με μια λάθος επιλογή, με το πάτημα ενός κουμπιού. μια μορφή ζωής, ο άνθρωπος, μόνο με την ανωτερότητα του νου και τις υπέρμετρες δυνάμεις του τεχνικού πολιτισμού που ο νους επινόησε, τελευταία απέκτησε την ικανότητα να βάζει σε κίνδυνο όλες τις άλλες (και τον εαυτό του μαζί). Η θεότητα που λατρεύει η τεχνοθρησκεία δεν φέρει μόνο δημιουργικές δυνάμεις, αλλά και καταστροφικές, αρχίζοντας να μοιάζει περισσότερο με τους απρόβλεπτους θεούς του δωδεκαθέου. Η ανάγκη για έλεγχο και σύνεση κατά τη χρήση της τεχνολογίας καθίσταται επιτακτική.

Κυρίαρχο χαρακτηριστικό είναι η απουσία της σχέσης μεταξύ προσώπων. Τόσο της σχέσης μεταξύ ανθρώπου και Θεού, όσο και της σχέσης μεταξύ των ανθρώπων. Η υπερτροφική σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία με την έκπτωση στην οποία οδηγείται η ίδια του η φύση, πως, για να είναι κανείς άνθρωπος, θα πρέπει να βιώνει τις σχέσεις με τους άλλους ως συνάνθρωπος.

Το στοίχημα του 21^ου αιώνα φαίνεται πως δεν είναι μια τεχνολογική υπέρβαση ή ένα θεαματικό επίτευγμα της επιστήμης, αλλά να καταφέρει ο άνθρωπος να τιθασεύσει την ασυγκράτητη δύναμη που έχει δημιουργήσει, με γνώμονα τη λογική και την ευθύνη, ώστε να απολαμβάνει τα οφέλη ελαχιστοποιώντας την καταστροφική δυναμική της. Πάνω από όλα, όμως, αυτό που καλείται να πράξει κόντρα σε κάθε σαρωτικό ρεύμα, είναι να παραμείνει άνθρωπος, κρατώντας ζωντανή την πνευματικότητά του και διαφυλάσσοντας την ανθρωπινότητά του. 

Ο άνθρωπος καθορίζεται κυρίως από τις ανάγκες του και λιγότερο από το τι ακριβώς πράττει προκειμένου να τις ικανοποιήσει, αν δεν τις αφήνει ολωσδιόλου ανικανοποίητες. Είμαι, για παράδειγμα, άνθρωπος γιατί έχω την ανάγκη να σκέφτομαι (ακόμα κι αν χρησιμοποιώ τις διανοητικές μου ικανότητες για την αυτοκαταστροφή μου), γιατί έχω την ανάγκη να αγαπώ (ακόμα κι αν αποτυγχάνω να αγαπήσω), γιατί έχω την ανάγκη να δημιουργώ ή γιατί έχω την ανάγκη να προσεύχομαι.

Είμαι άνθρωπος γιατί διαφορετικά κι από την πιο προχωρημένη μηχανή φτιάχτηκα για να είμαι σε οριζόντιο επίπεδο σε έμφυλη σχέση με έναν άλλο άνθρωπο  και σε κάθετο επίπεδο σε Αγιοπνευματική σχέση με τον δημιουργό Θεό μου. Μάλιστα η ανάγκη του ανθρώπου για σχέση κρατά από το γεγονός ότι πρώτος ο ίδιος ο Θεός θέλησε τον άνθρωπο ως προνομιακό συνομιλητή του καταρχήν με το να τον δημιουργήσει «κατ’ εικόνα» Του και ύστερα με το να τον αναδημιουργήσει δια του Χριστού Του.

Οι μηχανές είναι μια ακόμα πρόκληση για τον άνθρωπο, με την έννοια ότι τον θέτουν για μια ακόμα φορά ενώπιον του διλήμματος που αντιμετωπίζει από κατασκευής του: Θα είναι αρκετά σοφός ώστε να γίνει θεός με τον τρόπο του Θεού ή θα αποδειχθεί ακόμα μια φορά ανόητος προσπαθώντας να γίνει θεός με τον τρόπο των δαιμόνων; Δεν φοβάμαι τις μηχανές, φοβάμαι όμως τον άνθρωπο που αποσυνδέεται από τον Θεάνθρωπο Χριστό.

Το κρίσιμο θέμα του μέλλοντος που έχει ήδη ανατείλει για τον άνθρωπο είναι αν θα είναι σε θέση να διακρίνει μεταξύ αλήθειας και ψέματος. Καθώς στο άμεσο μέλλον θα είναι δύσκολο κανείς να διακρίνει από τις εξωτερικές του εκδηλώσεις ποιος είναι άνθρωπος και ποια είναι μηχανή, θα πρέπει να είναι πνευματικά έτοιμος κανείς για να μπορεί να επιβιώσει. Στα χρόνια που έρχονται η πνευματικότητα θα είναι αναγκαία προϋπόθεση όχι μόνο για τη σωτηρία μας αλλά και για αυτήν ακόμα την βιολογική μας επιβίωση.

Έχουμε την τάση να πιστεύουμε υιοθετώντας στερεότυπα της Παλαιάς Διαθήκης ότι το τέλος του κόσμου θα έρθει από ενέργειες του Θεού. Κι αν ο κόσμος μας δεν τελειώσει γιατί θα το θελήσει ο Θεός, αλλά γιατί θα το θελήσει ο ίδιος ο άνθρωπος; Ο Θεός που σεβάστηκε την ελευθερία του ανθρώπου κατά την Πτώση του, γιατί δεν θα σεβαστεί και πάλι την ελευθερία του ανθρώπου αν για δεύτερη φορά αυτός θελήσει να αυτοκαταστραφεί;

Δεν φοβάμαι τις μηχανές όσο ο άνθρωπος τις κατασκευάζει με σύνεση και τις χρησιμοποιεί εξίσου συνετά. Δεν φοβάμαι τις μηχανές γιατί ποτέ δεν θα γίνουνε άνθρωποι, φοβάμαι όμως τους ανθρώπους που τις κατασκευάζουν.

Τρεις φράσεις για να ολοκληρώσω συμπυκνώνοντας την εισήγηση μου. Λογική σκέψη, θεολογικός νους και κοινωνικό πλαίσιο λειτουργίας. Και να θυμόμαστε πάντα ότι η ΑΙ μπορεί να κάνει τα πάντα ενδεχομένως στο μέλλον. Ενα πράγμα δεν θα κάνει ποτέ… Δεν θα μπορέσει ποτέ να προσευχηθεί.